“Con rắn trong phòng gọi là gì?” - “Xà phòng”.
“Cô giáo xin đến trễ gọi là gì?” - “Chocolate” (Cho-cô-late)
Bạn hẳn đã quen với sự xâm chiếm của những câu đùa thế này trên mạng xã hội tuần qua. Từ mấy bài đăng trong các hội nhóm kín, một làn sóng mang tên joke of the day (Trò đùa trong ngày) đã nhanh chóng hình thành và len lỏi vào từng ngóc ngách của các nền tảng số.
Thực tế đây vốn không phải trào lưu gì mới mẻ. Nó vốn được biết đến từ 40 năm trước với tên gọi dad joke (trò đùa ông bố) - lối chơi chữ các ông bố hay dùng để trò chuyện với con.
Những câu đùa tưởng chừng "nhạt hơn nước ốc" này lại khiến con người ta trở nên duyên hơn, và có tác dụng kết nối đến không ngờ. Vậy vì sao mấy trò đùa này "nhạt" mà vẫn khiến bạn cười nhiều đến thế?
Nó vui vì nó không khiến bạn quạu
Vi phạm lành tính (benign violation) là khái niệm được phát triển bởi nhà tâm lý học Peter McGraw và đồng nghiệp từ năm 2010. Lý thuyết này sau đó trở thành phương thức hữu hiệu để bóc tách những trào lưu hài hước trên mạng xã hội. Theo đó, một khái niệm được coi là hài hước khi nó thỏa mãn cả 2 yếu tố:
- Vi phạm: đi ngược lại chuẩn mực, mong đợi, hoặc gây ra một mức độ đe dọa (về đạo đức, xã hội hoặc thể chất).
- Lành tính: không gây xúc phạm, tổn hại đến người nghe.
Chẳng hạn trong câu đùa sau: "Hôm qua tôi uống viên thuốc quên sầu... Bây giờ tôi quên mất mình có đang buồn hay không!", người nói đã chơi chữ giữa nghĩa đen và nghĩa bóng của "thuốc quên sầu", tạo ra sự vi phạm nhưng không gây khó chịu.
Về mặt thần kinh học, vấn đề "vi phạm lành tính" cũng từng được tiến sĩ thần kinh Andrea Samson giải thích chi tiết hơn trong một nghiên cứu năm 2008 của bà và cộng sự.
Theo đó, khi gặp một tình huống "sai sai" (vi phạm) nhưng không thực sự mang tính đe dọa, vùng vỏ não trước trán (PFC) phải điều tiết phản ứng cảm xúc và giải quyết xung đột giữa sự vi phạm và tính lành tính. Sự cân bằng giữa hai yếu tố này tạo ra trải nghiệm hài hước thay vì cảm giác đe dọa hoặc khó chịu.
Nếu một câu đùa quá "vi phạm", đi quá ranh giới đạo đức hoặc gây xúc phạm thì nó không còn hài hước nữa. Ngược lại, nếu đùa quá an toàn thì nó lại thành ra nhạt nhẽo. "Joke of the Day" đạt được sự hài hước nhờ việc cân bằng hai yếu tố này thông qua những mẹo chơi chữ, plot twist đơn giản.
Não bạn phải "chiến đấu" với sự mơ hồ và đa nghĩa của ngôn ngữ
"Vì sao con trâu muốn đi học? - Vì nó muốn cày điểm".
Đây là ví dụ điển hình khi một từ hoặc cụm từ có nhiều hơn một nghĩa (chữ "cày" vừa nghĩa là cái cày, vừa nghĩa là học hành chăm chỉ), khiến người nghe hoặc đọc hiểu theo cách khác với ý định ban đầu, từ đó tạo ra sự bất ngờ và gây cười.
Theo nhà thần kinh học Peter Dayan, những câu đùa sử dụng sự mơ hồ thường kích thích não bộ giải quyết xung đột nhận thức. Khi tiếp xúc với một câu đùa có yếu tố bất ngờ và mâu thuẫn, PFC sẽ đánh giá mức độ nguy hiểm trong vi phạm này.
Nếu nó không đáng kể, não sẽ nhận ra đây là một tình huống hài hước và giải phóng dopamine, vừa làm"phần thưởng" của việc giải đố thành công, lại vừa tạo cảm giác vui vẻ, buồn cười.
Bên cạnh đó, não bộ cũng có xu hướng thích tìm kiếm ý nghĩa trong lời nói. Khi phát hiện ra một lớp nghĩa ẩn, nó tạo ra cảm giác "ngộ ra" (aha moment) và kích hoạt phản ứng cười.
Xung đột nhận thức não: Tưởng thế này, hóa ra lại thế kia
“Bố tôi bảo tôi theo đuổi giấc mơ… vậy nên tôi đi ngủ”.
Sự hài hước của một câu đùa còn có thể đến từ yếu tố phi logic. Điều này xảy ra khi người nghe kỳ vọng một kết quả, song lại nhận về đáp án trái ngược hoàn toàn với điều họ kỳ vọng.
Với những trò đùa được thiết kế theo hướng này, não bộ cũng sẽ gặp xung đột nhận thức. Cụ thể, PFC và hệ thống phần thưởng trong não sẽ đánh giá vi phạm có đủ vô hại không. Hạch hạnh nhân (amygdala) đánh giá tình huống có nguy hiểm không, đảm bảo sự bất ngờ không gây lo lắng mà thay vào đó tạo ra tiếng cười. Nếu tất cả ở mức an toàn, bạn chỉ cần cười thôi.
Vui thôi, nhưng đừng vui quá?
Những phương pháp trên đều tìm ra cách "chơi" với não để tạo ra các câu đùa vui vẻ. Tuy nhiên chúng đều có những hạn chế nhất định, bởi không phải ai cũng có cảm nhận về sự hài hước giống nhau.
Rất nhiều trường hợp một trò đùa có thể buồn cười với người này, nhưng lại vô duyên hoặc thậm chí xúc phạm với người khác. Vì vậy trước khi đùa, người nói cần hiểu rõ bối cảnh ngữ nghĩa và đối tượng sẽ nghe câu đùa của mình, để tránh gây ra những tình huống đầy bối rối.